Στην Κριτική του πρακτικού Λόγου(1788), ο Καντ μας καλεί να φανταστούμε έναν άνδρα που λέει ότι όποτε περνάει μπροστά από έναν «συγκεκριμένο οίκο» (ανοχής) καταλαμβάνεται από έναν ακατανίκητο πειρασμό. Οταν όμως πληροφορείται ότι μπροστά στον οίκο θα τοποθετηθεί μια κρεμάλα έτσι ώστε μόλις βγει θα απαγχονιστεί, διαπιστώνει ότι μπορεί να αντισταθεί θαυμάσια στον πειρασμό. Ολοι οι μοιραίοι πειρασμοί υποχωρούν τελικά μπροστά στην απειλή προς τη ζωή.
Αν όμως ζητηθεί από τον ίδιο άνθρωπο να καταδικάσει σε θάνατο έναν αθώο, θα διστάσει, ακόμη κι αν ένας τύραννος τον απειλήσει πως αν αρνηθεί θα εκτελεστεί ο ίδιος. Κανείς μας δεν ξέρει τελικά πώς θα αντιδράσει μπροστά στον θάνατο ή τα βασανιστήρια. Οι περισσότεροι μάλλον θα παραδοθούμε άνευ όρων. Σύμφωνα με τον Καντ, όμως, όλοι γνωρίζουμε τι θα έπρεπενα κάνουμε σε μια τέτοια περίπτωση. Και γνωρίζουμε επίσης ότι θα μπορούσαμε να το κάνουμε.
Το πείραμα αυτό, γράφει η αμερικανίδα φιλόσοφος Σούζαν Νάιμαν στους New York Times, δείχνει ότι στη ρίζα μας είμαστε ελεύθεροι. Το αίσθημα δικαιοσύνης μπορεί να οδηγήσει τον άνθρωπο σε πράξεις που υπερβαίνουν τη βαθύτερη ζωική επιθυμία, την αγάπη της ζωής. Αντίθετα με εκείνους που ισχυρίζονται ότι μένουμε ικανοποιημένοι με άρτον και θεάματα, άρα η καλύτερη μορφή διακυβέρνησης είναι ένας καλοπροαίρετος δεσποτισμός, ο Καντ υποστηρίζει ότι θέλουμε να καθορίζουμε τον κόσμο, όχι μόνο να καθοριζόμαστε απ’ αυτόν. Και αντίθετα με κάποιους διανοητές της εποχής μας που θεωρούν τον Λόγο εργαλείο κυριαρχίας, ο Καντ πίστευε ότι ο Λόγος είναι ένα εργαλείο απελευθέρωσης.
Ισως αρχίζουμε λοιπόν να καταλαβαίνουμε γιατί είπε αυτά τα πράγματα ο κυβερνήτης της πόλης όπου γεννήθηκε ο Καντ πριν από 300 ακριβώς χρόνια, στις 22 Απριλίου 1724. Ο μεγαλύτερος φιλόσοφος του Διαφωτισμού βρίσκεται στο αντίθετο άκρο από τον άρχοντα του Κρεμλίνου. Δεν ήταν έτσι το 1947, όταν κάποιος Λιουμπίμοφ (μάλλον ψευδώνυμο) έπεισε τις αρχές της πόλης να μην κατεδαφίσουν τον τάφο του Καντ, λέγοντάς τους ότι ο Ενγκελς είχε αναφερθεί σ’ αυτόν με θετικό τρόπο στη Διαλεκτική της Φύσης. Δεν ήταν έτσι ούτε τον Ιούλιο του 2005, όταν το πανεπιστήμιο του Καλίνινγκραντ έπαιρνε το όνομα του Καντ και ο τότε γερμανός καγκελάριος Σρέντερ δήλωνε ενώπιον ενός χαμογελαστού Πούτιν ότι η πόλη αυτή «έχει την ευκαιρία να γίνει μια πραγματικά ευρωπαϊκή μητρόπολη, υπερβαίνοντας τα σύνορα που έχουν σχεδιαστεί». Σήμερα η κατάσταση στον κόσμο είναι τελείως διαφορετική. Και ακούμε έτσι τον κυβερνήτη του Καλίνινγκραντ να λέει αφενός ότι ο Καντ είναι «ο πνευματικός δημιουργός της σημερινής Δύσης» και αφετέρου ότι «η Κριτική του καθαρού Λόγου(1781) και η Θεμελίωση της μεταφυσικής των ηθών (1785)έθεσαν τις ηθικές και αξιακές βάσεις του πολέμου που διεξάγεται στην Ουκρανία».
Ο φιλόσοφος που έδωσε τον πρώτο ορισμό του Διαφωτισμού («Sapere aude!», να έχετε το θάρρος της γνώμης σας) δεν διακρινόταν για το προσωπικό του θάρρος. Το 1757, επισημαίνει η αλβανίδα καθηγήτρια και συγγραφέας Λέα Ιπι στους Financial Times, όταν το Καλίνινγκραντ (τότε Κένιγκσμπεργκ) τελούσε υπό ρωσική κατοχή, ο Καντ διαβεβαίωσε την αυτοκράτειρα Ελισάβετ για τη νομιμοφροσύνη του και της υποσχέθηκε ότι αν σημειωθεί κάποια πράξη προδοσίας θα την ενημερώσει αμέσως. O λόγος ήταν ότι η έδρα Λογικής και Μεταφυσικής του τοπικού πανεπιστημίου είχε πρόσφατα μείνει κενή και ο Καντ χρειαζόταν τη στήριξη των αρχών για να την καταλάβει.
Αλλά αυτές είναι οι γνωστές ανθρώπινες αντιφάσεις. Ο Καντ έμεινε στην ιστορία επειδή απέδειξε ότι αξίες όπως η ελευθερία και η δικαιοσύνη δεν είναι ουτοπικά όνειρα, αλλά ουσιαστικές κατακτήσεις. Και ότι η ηθική συμπεριφορά μπορεί να μην είναι ιδιαιτέρως συνήθης, είναι όμως τουλάχιστον δυνατή. Oι ιδέες του, γράφει ο γερμανός φιλόσοφος Βόλφραμ Αϊλενμπέργκερ στην El Pais, τον έχουν βάλει στο στόχαστρο και πολλών σημερινών διανοητών που, στο όνομα της αντιαποικιοκρατίας, του αντιευρωκεντρισμού, του αντιφαλλοκεντρισμού και, φυσικά, του αντικαπιταλισμού, ισχυρίζονται ότι ο Διαφωτισμός υπήρξε κάτι αμφίσημο, αφού δεν ήταν εποχή μόνο του ορθού λόγου, αλλά και της δουλείας.
Aπέναντι στην ανίερη συμμαχία του αυταρχισμού και του ταυτοτισμού, μπροστά στο σφαγείο του Ντονμπάς και τις ματωμένες παραλίες της Γάζας, ο Καντ μας βοηθάει να ανακαλύψουμε και να ενεργοποιήσουμε τη φιλελεύθερη πυξίδα. Οπως γράφει στην Κριτική του Πρακτικού Λόγου, «δύο πράγματα γεμίζουν την ψυχή μου με θαυμασμό και σεβασμό όσο τα σκέπτομαι και εμβαθύνω σε αυτά: ο έναστρος ουρανός από πάνω μου και ο ηθικός νόμος μέσα μου».
Το κοσμοπολίτικο δίκαιο
To 1795 εκδόθηκε ένα από τα διασημότερα αντιπολεμικά βιβλία στην ιστορία της φιλοσοφίας: το «Για την αιώνια ειρήνη». Ο Καντ υποστηρίζει εδώ ότι τα δίκαια των εθνών πρέπει να βασίζονται σε «έναν φεντεραλισμό μεταξύ ελευθέρων κρατών» και ότι στο ιδιωτικό, το δημόσιο και το διεθνές δίκαιο πρέπει να προστεθεί και το «κοσμοπολίτικο δίκαιο», στο πλαίσιο του οποίου ο καθένας μπορεί να πηγαίνει όπου θέλει χωρίς να αντιμετωπίζεται με εχθρότητα. Η Λέα Ιπι, για παράδειγμα, θα ήθελε να τιμηθούν τα 300ά γενέθλια του φιλοσόφου στο Καλίνινγκραντ, όπως είχε αρχικά προγραμματιστεί, προτού ματαιωθούν οι τελετές λόγω της ρωσικής εισβολής στην Ουκρανία. Ο Καντ – αναρωτιέται – δεν έλεγε ότι ακόμη και στις χειρότερες συνθήκες πρέπει να διατηρούμε κάποια εμπιστοσύνη στην ανθρωπιά του εχθρού; Ισως. Δεν φανταζόταν όμως ότι μερικοί μαθητές του θα ήταν τόσο αφελείς.
Πηγή: tanea.gr
