Οι συνεταιρισμοί απέτυχαν κυρίως λόγω κακοδιαχείρισης και πολιτικών παρεμβάσεων, όχι επειδή το μοντέλο δεν λειτουργεί
Οι συνεταιρισμοί βασίζονται στη συμμετοχή από κοινού για το καλό όλων, λειτουργούν με ένα ανοιχτό πρωτόκολλο σε όλους τους ανθρώπους που είναι σε θέση να συμμετέχουν και είναι πρόθυμοι να αποδεχτούν τις ευθύνες της συμμετοχής τους ως μέλη, δίχως καμία διάκριση φύλου, κοινωνική, φυλετική, πολιτική ή θρησκευτική. Οι συνεταιρισμοί αποτελούν έναν από τους αρχαιότερους και πιο δημοκρατικούς τρόπους οικονομικής οργάνωσης. Παρ’ όλα αυτά, στην Ελλάδα και ιδιαίτερα στη Θεσσαλία αποτελούν έναν θεσμό με μεγάλες αντιφάσεις: από τη μία, συνδέθηκαν ιστορικά με σημαντικές συλλογικές επιτυχίες, και από την άλλη ταυτίστηκαν με παθογένειες, κακοδιαχείριση και χαμένες ευκαιρίες. Σήμερα, περισσότερο από ποτέ, τίθεται το ερώτημα: μπορούν οι συνεταιρισμοί να αποτελέσουν ξανά λύση για την ελληνική αγροτική οικονομία;
Γράφει η Έννη Λεβέντη από την «Πολιτεία Θεσσαλών» Κυριακή 21 Δεκεμβρίου 2025
Το συνεταιριστικό πνεύμα στην Ελλάδα, αποτελεί έναν θεσμό με σημασία αλλά δεν ρίζωσε στη φιλοσοφία του Έλληνα
Το δικαίωμα του συνεταιρίζεσθαι κατοχυρώθηκε από το Σύνταγμα το 1864 αλλά ο πρώτος αγροτικός συνεταιρισμός ιδρύθηκε το 1900 στον Αλμυρό Μαγνησίας. Η πορεία που ακολούθησε ο θεσμός ήταν εντυπωσιακή: μέσα σε τέσσερις δεκαετίες οι συνεταιρισμοί έφτασαν τους 5.000. Ωστόσο, η ταχεία αυτή ανάπτυξη έκρυβε προβλήματα που με τον καιρό διογκώθηκαν. Η μεγάλη κρίση του θεσμού άρχισε από τη δεκαετία του ’80 όταν οι συνεταιρισμοί μετατράπηκαν σε εργαλεία πολιτικής επιρροής. Η έντονη κομματικοποίηση, η αλόγιστη δανειοδότηση, οι κακές διοικήσεις και το σαθρό θεσμικό πλαίσιο οδήγησαν σε συσσώρευση χρεών και οικονομική ασφυξία. Την ίδια στιγμή, οι αλλαγές στη γεωργία, η ανάγκη για επενδύσεις, τεχνολογία και εξωστρέφεια δεν βρήκαν ανεπτυγμένους και υγιείς συνεταιρισμούς ικανούς να ανταποκριθούν. Αποτέλεσμα, από τους περίπου 6.500 συνεταιρισμούς που υπήρχαν στο 2000, μόλις 20 έως 50 να θεωρούνται πραγματικά λειτουργικοί και οικονομικά βιώσιμοι σήμερα.
Από τον Κατακερματισμό της γης στη συλλογική αγροτική στρατηγική
Γιατί όμως δεν προχωράει η συνεταιριστική κουλτούρα στην Ελλάδα;
Η Ελλάδα έχει από τους μικρότερους κλήρους στην Ευρώπη. Ο μέσος κλήρος είναι 68 στρέμματα, όταν ο μέσος ευρωπαϊκός φτάνει τα 161. Πάνω από το 50% των ελληνικών εκμεταλλεύσεων είναι κάτω από 20 στρέμματα. Στη Θεσσαλία, όπου το αρδευτικό δίκτυο και οι πεδιάδες προσφέρουν μεγάλες δυνατότητες, η κατακερματισμένη γη παραμένει εμπόδιο για οικονομίες κλίμακας.
Η Έλλειψη εμπιστοσύνης οπωσδήποτε δεν βοηθάει την ανάπτυξη συνεταιριστικού πνεύματος. Οι παλαιότερες αποτυχίες έχουν αφήσει βαθιά δυσπιστία.
Πολλοί παραγωγοί προτιμούν να κινούνται ως «μοναχικοί παίκτες», φοβούμενοι ότι θα εγκλωβιστούν σε γραφειοκρατία ή σε κακή διαχείριση.
Οι αλλαγές στη νομοθεσία, ξεπερνούν κατά πολύ το μέτρο, με όρους που τις περισσότερες φορές δεν βοηθούν στην εξέλιξη των συνεταιρισμών. Ο νόμος για τους συνεταιρισμούς έχει αλλάξει εφτά φορές σε έναν αιώνα και έχει δεχθεί εκατοντάδες τροποποιήσεις, σε αντίθεση με άλλες χώρες όπως η Γερμανία, όπου ισχύει σχεδόν ο ίδιος νόμος από το 1889. Πολλοί συνεταιρισμοί έμειναν δέσμιοι ερασιτεχνικών διοικήσεων και ποτέ δεν απέκτησαν σύγχρονα εργαλεία marketing, οικονομικού σχεδιασμού ή εξαγωγικής στρατηγικής.
Καθόλου ενθαρρυντικά δεν είναι τα πιο πρόσφατα στοιχεία του Εθνικού Μητρώου Αγροτικών
Συνεταιρισμών και της ΕΘΕΑΣ. Στην Ελλάδα υπάρχουν περίπου 850 ενεργοί πρωτογενείς αγροτικοί συνεταιρισμοί. Από αυτούς:
•οι περίπου 200 παρουσιάζουν οικονομική δραστηριότητα με τζίρο
•λιγότεροι από 100 έχουν ουσιαστικό εκτόπισμα στην αγορά
•περίπου 30–40 θεωρούνται υγιείς και άκρως ανταγωνιστικοί.
Στις δυναμικές περιπτώσεις περιλαμβάνονται η ΕΒΟΛ στον Βόλο, ο Συνεταιρισμός ΠΙΝΔΟΣ, η ΕΑΣ Νάξου, ο Συνεταιρισμός Καλαβρύτων, η Mediterra–Mastiha Shop και ο ΑΣΕΠΟΠ Βελβεντού.
Μπορεί η Θεσσαλία να υιοθετήσει ένα συνεταιριστικό μοντέλο; Η Θεσσαλία αποτελεί μια από τις πιο προικισμένες αγροτικές περιοχές της χώρας. Οι τέσσερις νομοί, καλύπτουν περίπου 5,5 εκατομμύρια στρέμματα γεωργικής γης, εκ των οποίων μεγάλο μέρος παραμένει είτε υπο-αξιοποιημένο είτε καλλιεργείται μεμονωμένα χωρίς συλλογική στρατηγική.
Ποια στρέμματα θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν καλύτερα;
•Στον Θεσσαλικό κάμπο, πάνω από 1,2 εκατ. στρέμματα βαμβακιού, σιτηρών και καλαμποκιού μπορούν να ενταχθούν σε συνεταιριστικά clusters μεταποίησης.
•Στη Μαγνησία, περίπου 300.000 στρέμματα δενδροκαλλιεργειών, ελιάς, αμπελιών και κηπευτικών μπορούν να συμπληρώσουν εξαγωγικές προσπάθειες.
•Στα ορεινά Τρικάλων και Καρδίτσας, η κτηνοτροφική παραγωγή, που πελαγοδρομεί ανάμεσα σε μικρές μονάδες, θα μπορούσε να στηρίξει σύγχρονα συνεταιριστικά σχήματα γάλακτος και κρεάτων.
Η ύπαρξη μεγάλων εκτάσεων, η σχετική ομοιογένεια των καλλιεργειών και η παράδοση στην κτηνοτροφία καθιστούν τη Θεσσαλία ιδανική για νέα συνεταιριστικά μοντέλα, δομημένα πάνω σε εξειδίκευση, τεχνολογία και εξωστρέφεια.
Στον διεθνή χάρτη, το συνεταιριστικό μοντέλο λειτουργεί εξαιρετικά σε χώρες όπως:
Ολλανδία Η χώρα έχει συνεταιρισμούς κολοσσούς με τους αγρότες να ελέγχουν, μέσω συνεταιρισμών, σχεδόν ολόκληρη την αγροδιατροφική εφοδιαστική αλυσίδα.
Η έκταση της γεωργικής γης, η ομοιογένεια καλλιεργειών, η ισχυρή κτηνοτροφική παράδοση και οι δυνατότητες εξωστρέφειας καθιστούν τη Θεσσαλία ιδανικό πεδίο για νέου τύπου συνεταιρισμούς, με έμφαση στην τεχνολογία, την τυποποίηση, τις εξαγωγές και τη σύνδεση με την έρευνα και την καινοτομία
Δανία
Δανία Ο μεγαλύτερος συνεταιρισμός Arla Foods έχει μέλη από οκτώ χώρες και ετήσιο τζίρο δισεκατομμυρίων. Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό: όχι υπερβολική πολυνομία και ο συνεταιρισμός αποφασίζει τα περισσότερα εσωτερικά.
Ισπανία Οι ισχυροί συνεταιρισμοί φρούτων και λαδιού έχουν έντονη εξαγωγική δραστηριότητα. Ο μέσος τζίρος ανά συνεταιρισμό ήταν δεκαέξι φορές μεγαλύτερος από τον αντίστοιχο ελληνικό στα τέλη της δεκαετίας του ’90.
Ιταλία Οι συνεταιριστικές ενώσεις Parmigiano Reggiano και Prosciutto di Parma δείχνουν τη δύναμη της συλλογικής πιστοποίησης σε συνδυασμό με στοχευμένο marketing.
Οι χώρες αυτές έχουν κοινά χαρακτηριστικά: σταθερό νομοθετικό περιβάλλον, επαγγελματική διοίκηση, εξειδίκευση και συμμετοχή των αγροτών σε όλη την αλυσίδα αξίας.
Αν έχει πετύχει στην Ευρώπη το σύστημα των συνεταιρισμών, μπορεί να έχει επιτυχία και στην Ελλάδα. Παρά τα προβλήματα του παρελθόντος, υπάρχουν ενδείξεις ότι η Ελλάδα εισέρχεται σε μια νέα εποχή συνεταιριστικής δραστηριότητας με προσπάθειες συνεταιρισμών νέου τύπου, πιο ευέλικτοι, με επιχειρηματικό προσανατολισμό και κυρίως χωρίς κομματικές εξαρτήσεις. Ο συνεταιρισμός έχει ήδη αποδείξει στην εφαρμογή, ότι μπορεί να αυξήσει το εισόδημα του παραγωγού και να μειώσει το ρίσκο. Η Θεσσαλία έχει μεγάλο ενδιαφέρον λόγω της ποικιλίας καλλιεργειών. Αξιοποίηση των τεχνολογικών αλλαγών και προώθηση των καλλιεργειών, η Θεσσαλία μπορεί να γίνει «κόμβος» εξαγωγών για βαμβάκι, μήλα Ζαγοράς, ελαιόλαδο, κτηνοτροφικά προϊόντα.
Είναι οι συνεταιρισμοί η λύση;
Η απάντηση μπορεί να είναι θετική υπό προϋποθέσεις. Οι συνεταιρισμοί μειώνουν το κόστος παραγωγής μέσω οικονομιών κλίμακας. Αυξάνουν την ποιότητα και την τυποποίηση. Δίνουν διαπραγματευτική δύναμη στους παραγωγούς.
Επιτρέπουν την είσοδο σε διεθνείς αγορές. Στηρίζουν την τοπική κοινωνία. Για να έχει επιτυχία όμως ένα τέτοιο ξεκίνημα, είναι σημαντικό να δημιουργηθούν οι προϋποθέσεις που θα πληρούν ένα περιβάλλον με Επαγγελματική διοίκηση και όχι πελατειακές λογικές, Σταθερό θεσμικό πλαίσιο, Διαφάνεια και δημοσίευση οικονομικών στοιχείων, Κίνητρα για συμμετοχή των νέων, Σύνδεση με έρευνα, καινοτομία και Πανεπιστήμια, Ανασυγκρότηση των υποδομών που εγκαταλείφθηκαν. Η Θεσσαλία, με την αγροτική της δυναμική, βρίσκεται στο σημείο εκκίνησης. Αν ο θεσμός στηριχθεί, η περιοχή μπορεί να γίνει πρότυπο αγροτικής ανάπτυξης και εξωστρεφούς συνεταιριστικής οικονομίας.
Οι συνεταιρισμοί δεν είναι απλώς μια παλιά ιδέα, είναι ένα μοντέλο με αποδεδειγμένη αποτελεσματικότητα διεθνώς. Στην Ελλάδα η πορεία υπήρξε ταραχώδης, όμως τώρα παρουσιάζεται μια μοναδική ευκαιρία. Η σύνδεση της παράδοσης με τη σύγχρονη αγροτική οικονομία. Ειδικά στη Θεσσαλία, οι προοπτικές είναι ευοίωνες. Οι σύγχρονες μελέτες δείχνουν το δρόμο στους συνεταιρισμούς προκειμένου να παραμείνουν βιώσιμες οι καλλιέργειες. Δίνουν ποσοστά αύξησης εισοδήματος των αγροτών 20%-40% και μεγαλύτερη ανθεκτικότητα στις κρίσεις όπως κλιματικές αλλαγές, μεταφορικά, τυποποίηση, αξία προϊόντων. Ο συνδυασμός συνεταιρισμών και συμβολαιακής γεωργίας θεωρείται σήμερα το πιο βιώσιμο σχέδιο για την Ελλάδα
Η γη υπάρχει και το ανθρώπινο δυναμικό επίσης. Το ζητούμενο είναι η εμπιστοσύνη και η οργάνωση. Εάν η χώρα καταφέρει να περάσει από τις «χαμένες ευκαιρίες» σε μια κουλτούρα συνεργασίας, οι συνεταιρισμοί μπορούν να γίνουν όχι απλώς μια λύση, αλλά έναν από τους βασικούς πυλώνες της ελληνικής αγροτικής ανάπτυξης.
