«Ίσως σήμερα το ψωμί να είναι πρόσβαση σε αξιοπρεπή εργασία και κοινωνική δικαιοσύνη, η παιδεία να είναι η ικανότητα να κρίνουμε, να αμφισβητούμε και να δημιουργούμε, και η ελευθερία να είναι η δυνατότητα να ζούμε χωρίς φόβο και με ουσιαστικές επιλογές για τη ζωή μας»
Κάθε χρόνο, καθώς πλησιάζει η 17η Νοεμβρίου, η χώρα καλείται να θυμηθεί και να τιμήσει τους νεκρούς και τους αγώνες του Πολυτεχνείου. Ένα σύμβολο αντίστασης, ένα κατώφλι που διέκρινε την προ κρίσης και την μετά κρίσης εποχή στην ιστορία μας. Είναι το σημείο εκείνο όπου η αξιοπρέπεια γίνεται συλλογική υπόθεση, όπου η αδικία και η καταπίεση βρίσκουν την πρώτη οργανωμένη απάντηση από μια νέα γενιά που δεν φοβάται να υπερασπιστεί το δικαίωμά της στη ζωή, στην ελευθερία, στην εκπαίδευση. Κι όμως, το εμβληματικό σύνθημα «Ψωμί, Παιδεία, Ελευθερία» μοιάζει σήμερα, σχεδόν μισό αιώνα μετά, με αναχρονιστικό. Ή μήπως όχι;
Γράφει η Έννη Λεβέντη από την «Πολιτεία Θεσσαλών» Κυριακή 16 Νοεμβρίου 2025
Ο προβληματισμός αυτός δεν είναι μια πρόκληση στη μνήμη, αλλά μια αναζήτηση της ουσίας του μηνύματος. «Ψωμί» η βασική τροφή για τη ζωή σήμερα ίσως δεν περιορίζεται στο φαγητό αλλά στην κοινωνική ασφάλεια, στη δυνατότητα πρόσβασης σε αξιοπρεπή εργασία, στη στέγη, στη ζωή με αξιοπρέπεια. «Παιδεία» η γνώση και η κριτική σκέψη μοιάζει να έχει γίνει πολυτέλεια σε μια κοινωνία όπου οι μαθητές συχνά διδάσκονται περισσότερα για την επιβίωση στο σύστημα παρά για την κατανόηση του κόσμου. Και «Ελευθερία» η δυνατότητα επιλογής και δράσης μοιάζει πιο σύνθετη από ποτέ, όταν η ελευθερία γίνεται αντικείμενο πολιτικών, οικονομικών και τεχνολογικών περιορισμών.
Η επέτειος του Πολυτεχνείου δεν είναι απλά μια ημερομηνία στο ημερολόγιο. Είναι μια πρόσκληση να κοιτάξουμε τον εαυτό μας και τον κόσμο μας κατάματα. Να αναρωτηθούμε αν έχουμε πραγματικά τιμήσει τη θυσία εκείνων που στάθηκαν απέναντι σε έναν ολοκληρωτισμό, ή αν έχουμε απλώς αναπαράγει τον μύθο, χωρίς να εμβαθύνουμε στις πραγματικές συνθήκες που κάνουν την αξιοπρέπεια συλλογικό καθήκον.
Σήμερα, η κοινωνία μοιάζει διχασμένη ανάμεσα σε δύο κόσμους: εκείνον που εξακολουθεί να πιστεύει σε αξίες που ξεπερνούν το προσωπικό συμφέρον και εκείνον που αντιμετωπίζει τη ζωή ως σειρά επιλογών επιβίωσης. Τα κινήματα των νεότερων γενεών για κοινωνική δικαιοσύνη, για το περιβάλλον, για τα ανθρώπινα δικαιώματα, αν και εκφράζονται διαφορετικά από το Πολυτεχνείο, είναι ουσιαστικά η νέα μορφή της ίδιας πάλης: η διαρκής διεκδίκηση ενός κόσμου όπου οι αξίες της αξιοπρέπειας, της γνώσης και της ελευθερίας δεν είναι πολυτέλειες αλλά δικαιώματα.
Όμως, υπάρχει μια ειρωνεία που δεν μπορούμε να αγνοήσουμε. Το σύνθημα «Ψωμί, Παιδεία, Ελευθερία», που τότε φάνταζε επαναστατικό, σήμερα μοιάζει τόσο απλό και ταυτόχρονα τόσο δυσπρόσιτο. Η αγορά, η τεχνολογία, η παγκοσμιοποίηση, η οικονομική ανισότητα όλα έχουν αλλάξει τον χάρτη των αναγκών μας.
Η ελευθερία συχνά περιορίζεται από την οικονομική πίεση. Η παιδεία συχνά υπονομεύεται από την υπερβολική εξειδίκευση ή την εμπορευματοποίηση της γνώσης. Το ψωμί συχνά δεν είναι ζήτημα ύπαρξης αλλά αξιοπρέπειας: μπορεί να έχεις φαγητό, αλλά όχι συνθήκες που να σε κάνουν να αισθάνεσαι ισότιμος πολίτης.
Είναι αυτή η αναντιστοιχία που καθιστά τη συζήτηση επίκαιρη και αναγκαία. Ο αναχρονισμός δεν είναι μόνο θέμα χρόνου, αλλά και θέμα κοινωνικής αλήθειας. Το Πολυτεχνείο δεν πρέπει να μένει ένα μνημείο του παρελθόντος, αλλά να λειτουργεί ως καθρέφτης του παρόντος και οδηγός για το μέλλον. Η επαναδιατύπωση του συνθήματος δεν είναι απομυθοποίηση, αλλά αναζήτηση νέων νοημάτων μέσα σε έναν κόσμο που έχει αλλάξει ριζικά.
ο ερώτημα που προκύπτει είναι αν οι σημερινοί πολίτες έχουν την ίδια ετοιμότητα για θυσία και για αγώνα. Ζούμε σε μια εποχή που η τεχνολογία μας δίνει δύναμη και πληροφορία, αλλά συχνά μας αποξενώνει από την ουσία των κοινωνικών αγώνων. Η επετειακή τελετουργία, οι καταθέσεις στεφάνων και οι πορείες, χωρίς βαθύτερη συνειδητοποίηση, κινδυνεύουν να γίνουν τελετουργίες χωρίς νόημα, εικόνες χωρίς περιεχόμενο.
Από την άλλη, η μνήμη του Πολυτεχνείου μας υπενθυμίζει ότι η κοινωνία πρέπει να έχει το θάρρος να κοιτάζει την αλήθεια της κατάματα. Οι νέες γενιές, αν και δεν βιώνουν την ίδια καταπίεση, αντιμετωπίζουν άλλες μορφές περιορισμού: κοινωνική ανισότητα, ανεργία, πληθώρα ψευδών πληροφοριών, οικολογική κρίση. Το κατώφλι της αξιοπρέπειας συνεχίζει να υπάρχει, απλώς έχει μετατοπιστεί. Και η αναγνώρισή του απαιτεί ενεργή συμμετοχή, όχι απλή θύμηση.
Μπορούμε να πούμε ότι το Πολυτεχνείο μάς καλεί να επαναπροσδιορίσουμε τις έννοιες του «ψωμιού», της «παιδείας» και της «ελευθερίας». Ίσως σήμερα το ψωμί να είναι πρόσβαση σε αξιοπρεπή εργασία και κοινωνική δικαιοσύνη, η παιδεία να είναι η ικανότητα να κρίνουμε, να αμφισβητούμε και να δημιουργούμε, και η ελευθερία να είναι η δυνατότητα να ζούμε χωρίς φόβο και με ουσιαστικές επιλογές για τη ζωή μας.
Η αξία της επέτειου δεν έγκειται μόνο στην ιστορική αναδρομή αλλά και στην ικανότητά μας να επαναδιαπραγματευόμαστε τα νοήματα των λέξεων που συνδέονται με την αξιοπρέπεια. Η δημοκρατία δεν είναι δεδομένη, η ελευθερία δεν είναι μόνιμη, και η παιδεία δεν είναι απλά ένα σχολικό εγχειρίδιο. Είναι συλλογικές προσπάθειες, καθημερινές μάχες, και συνεχής επαγρύπνηση.
Στο τέλος, η μνήμη του Πολυτεχνείου μάς καλεί να αναρωτηθούμε: τι σημαίνει να ζεις με αξιοπρέπεια σήμερα; Και τι είναι αυτό που είμαστε διατεθειμένοι να υπερασπιστούμε; Ίσως η απάντηση να μην βρίσκεται στα μεγάλα λόγια, αλλά στις μικρές πράξεις καθημερινής αντοχής, στην υπεράσπιση της αλήθειας, στην αλληλεγγύη και στην ενεργή συμμετοχή. Η ιστορία μας θυμίζει ότι το κατώφλι της ανθρώπινης αξιοπρέπειας δεν είναι μόνο ιστορικό σημείο, αλλά διαρκής πρόκληση.
Η επέτειος του Πολυτεχνείου, λοιπόν, δεν είναι απλώς μια γιορτή μνήμης. Είναι μια πρόσκληση για αναστοχασμό και επαναπροσδιορισμό των αξιών μας. Μας ζητά να δούμε πέρα από την τελετουργία και να αναγνωρίσουμε ότι η αξιοπρέπεια, η γνώση και η ελευθερία δεν είναι αυτονόητα, αλλά αποτελούν διαρκή υπόθεση όλων μας. Και ίσως, παρά την αίσθηση αναχρονισμού που νιώθουμε μπροστά στο σύνθημα «Ψωμί, Παιδεία, Ελευθερία», ακριβώς η ριζική αλήθεια αυτού του συνθήματος να παραμένει αναλλοίωτη: η ανθρώπινη αξιοπρέπεια δεν διαπραγματεύεται.
Αν υπάρχει κάτι που μπορεί να μας διδάξει η επέτειος, αυτό είναι η ανάγκη να μην αφήνουμε τις λέξεις να σαπίζουν στις προθήκες της ιστορίας. Να τις ζωντανεύουμε με τις πράξεις μας, να τις προσαρμόζουμε στις νέες συνθήκες χωρίς να χάνουν το νόημά τους, και να θυμόμαστε ότι η κοινωνία προχωρά μόνο όταν οι πολίτες της αποφασίζουν να υπερασπιστούν το ψωμί, την παιδεία και την ελευθερία με όρους που ανταποκρίνονται στις δικές τους εποχές.
Το Πολυτεχνείο, έτσι, παραμένει πάντα επίκαιρο. Ακόμη και αν το σύνθημά του φαίνεται αναχρονιστικό, η ουσία του η αναζήτηση της αξιοπρέπειας, της γνώσης και της ελευθερίας παραμένει αιώνια. Και η μνήμη του δεν είναι μουσειακή, αλλά ενεργή: απαιτεί δράση, προβληματισμό και αμφισβήτηση. Μόνο έτσι η χώρα μας μπορεί να συνεχίσει να περπατάει πάνω στο κατώφλι της ανθρώπινης αξιοπρέπειας χωρίς να το προσπερνά αδιάφορα.
