Το νησί Τουβάλου στον Νότιο Ειρηνικό είναι η πρώτη χώρα που δεν θα είναι κατοικήσιμη μέσα στις επόμενες δεκαετίες. Η άνοδος της στάθμης της θάλασσας, απότοκο της κλιματικής αλλαγής, έκανε αυτό που όλοι φοβούνταν. Οι πρώτοι κλιματικοί πρόσφυγες εγκαταλείπουν τη γη τους. Όπως και εκείνοι στον Παναμά.
Η κυβέρνηση της Αυστραλίας έχει ήδη προσφέρει επ’ αόριστον άδειες παραμονής σε κατοίκους του Τουβάλου. Εκτιμάται πως όλοι οι πολίτες του θα έχουν μετεγκατασταθεί εκεί μέσα στις επόμενες τέσσερις δεκαετίες.
Η προσφυγιά, ως αποτέλεσμα της κλιματικής κρίσης, φέρνει τον κόσμο μπροστά σε ένα δίλημμα
Την ίδια ώρα, επίσης η Αυστραλία, εφαρμόζει ένα από τα πιο αυστηρά, ακόμη και σκληρά συστήματα αναφορικά με τη μετανάστευση. Όσοι πρόσφυγες φτάσουν στη χώρα με βάρκα δεν γίνονται δεκτοί. Μεταφέρονται στο νησί-φυλακή Μανούς, όπου ζουν υπό βασανιστικές συνθήκες.
Αυτές είναι οι δύο όψεις του ίδιου νομίσματος. Η προσφυγιά, ως αποτέλεσμα της κλιματικής κρίσης, φέρνει τον κόσμο μπροστά σε ένα δίλημμα. Πώς θα συμπεριφερθεί στους κλιματικούς πρόσφυγες, όταν κι άλλα νησιά θα πνιγούν από τη θάλασσα, όταν οι παγετώνες που λιώνουν θα σαρώσουν τα χωριά, όταν η ξηρασία θα διώξει ανθρώπους σε άλλα μέρη;
Η Νέβα Λάου, πολιτική επιστήμονας, και ο Μαξιμίλιαν Πιχλ, καθηγητής Δικαίου Κοινωνικής Εργασίας, με άρθρο τους στο Social Europe, επισημαίνουν ότι η ανθρωπογενής κλιματική αλλαγή καταστρέφει τα μέσα διαβίωσης παγκοσμίως και εντός των εθνικών κρατών. Και ταυτόχρονα επιδεινώνει τις ανισότητες. Αναπόφευκτα θα οδηγήσει σε αύξηση των κλιματικών προσφύγων και της μετανάστευσης.
Σύμφωνα με τον ΟΗΕ, 200 εκατομμύρια άνθρωποι θα μπορούσαν να εγκαταλείψουν τις εστίες τους λόγω της κλιματικής αλλαγής έως το 2050. Η Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες ανέφερε ότι τα τρία τέταρτα των 120 εκατομμυρίων ανθρώπων που έχουν ήδη εκτοπιστεί παγκοσμίως ζουν σε χώρες που έχουν πληγεί σοβαρά από την κλιματική αλλαγή. Αλλά αυτό δεν είναι μελλοντικό σενάριο. Συμβαίνει, εδώ και τώρα.
Κλιματικοί πρόσφυγες και πολιτική ασφάλειας
Μέσα στην αμεσότητα του προβλήματος, πολλοί είναι αυτοί που συνδέουν τη μετανάστευση ως συνέπεια της κλιματικής αλλαγής με τους μηχανισμούς πολιτικής ασφάλειας. Για την ακρίβεια, οι κλιματικοί πρόσφυγες παρουσιάζονται ως απειλή για την εθνική ασφάλεια.
Οι συγγραφείς επισημαίνουν τα λόγια της ακαδημαϊκού Μαρλένε Μπέκερ. Η αναφορά στην «εθνική κυριαρχία ή στον φόβο της απώλειάς της» έχει γίνει «κεντρική πτυχή της περιβαλλοντικής πολιτικής για τους πρόσφυγες», υποστηρίζει στη μελέτη της. Και καταδεικνύει ότι η ενσωμάτωση αυτού του λόγου στις νεοφιλελεύθερες λογικές διαχείρισης της μετανάστευσης και στις πολιτικές ασφαλείας νομιμοποιεί πιο ισχυρά συνοριακά καθεστώτα για να κλείσει τον δρόμο στους κλιματικούς πρόσφυγες.
Και με βάση αυτό το σενάριο απειλής, κρίνεται επείγουσα η ανάγκη για ολοκληρωμένα μέτρα προστασίας του κλίματος. Στη διάσκεψη για το κλίμα στο Κανκούν το 2010, τα υπογράφοντα κράτη συμφώνησαν να λάβουν και να συντονίσουν μέτρα για την αντιμετώπιση του εκτοπισμού και της μετανάστευσης που προκαλούνται από το κλίμα.
Νομοθετικό κενό…
Ωστόσο, εντός του διεθνούς καθεστώτος δικαίου για τους πρόσφυγες, δεν υπάρχει επί του παρόντος μηχανισμός για την επαρκή αντιμετώπιση του εκτοπισμού που οφείλεται σε οικολογικούς λόγους.
Σύμφωνα με τη Σύμβαση της Γενεύης, για να είναι κάποιος πρόσφυγας είτε υπάρχει ένας προσωπικός λόγος που διώκεται και ένας συγκεκριμένος δράστης. Παράδειγμα, πολιτικά αντιφρονούντες και καθεστώτα, μειονότητες και πλειοψηφίες, άμαχοι και πόλεμος κ.ο.κ. Αυτές οι προϋποθέσεις, όμως, σημειώνουν οι Λάου και Πιχλ, δεν ισχύουν για συστημικές κλιματικές κρίσεις και καταστροφές.
Τουβάλου / REUTERS/Kirsty Needham/File Photo
…και μια ιστορική γνωμοδότηση
Στις 23 Ιουλίου 2025, το Διεθνές Δικαστήριο δημοσίευσε μια ιστορική συμβουλευτική γνωμοδότηση που ανατέθηκε από τη Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών. Ξεκίνησε από νέους φοιτητές από το νησιωτικό έθνος του Τουβαλού (Φοιτητές Νησιών του Ειρηνικού που Αγώνα για την Κλιματική Αλλαγή). Εκεί, το Διεθνές Δικαστήριο επιβεβαίωσε την προστασία του κλίματος ως υποχρέωση βάσει του διεθνούς δικαίου, η οποία απορρέει όχι μόνο από τη Συμφωνία του Παρισιού για το Κλίμα, αλλά και από πολυάριθμες διεθνείς συμφωνίες και δηλώσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων.
Αν και αναφέρεται μόνο εν συντομία, η γνωμοδότηση διευκρινίζει ότι οι κλιματικοί πρόσφυγες προστατεύονται από την απέλαση, βάσει της αρχής της μη επαναπροώθησης εάν αντιμετωπίζουν σοβαρή βλάβη ή απειλές για τη ζωή τους. Ο διαφωνών Ρουμάνος δικαστής Μπόγκνταν Αουρέσκου δήλωσε ότι τα κράτη έχουν θετική υποχρέωση να προστατεύουν τους κλιματικούς πρόσφυγες από παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων.
Η συμβουλευτική γνώμη του Διεθνούς Δικαστηρίου δεν έχει άμεση εκτελεστότητα στις χώρες του Παγκόσμιου Βορρά, οι οποίες θεωρούνται χώρες προορισμού για τη μετανάστευση. Ωστόσο, η συλλογιστική του Διεθνούς Δικαστηρίου και η σύνδεση της ζημίας που σχετίζεται με το κλίμα με το διεθνές καθεστώς δικαίου για τους πρόσφυγες θα διαδραματίσουν μεγαλύτερο ρόλο σε μελλοντικούς νομικούς αγώνες ενώπιον των ευρωπαϊκών δικαστηρίων.
Δικηγόροι, ΜΚΟ και όσοι επηρεάζονται θα μπορούν να επικαλούνται, σε περίπτωση αγωγών κατά απελάσεων, πιθανούς κινδύνους για όσους αναζητούν προστασία. Πρόσωπα που θα έχουν εγκαταλείψει χώρες που έχουν πληγεί ιδιαίτερα από την κλιματική αλλαγή. Και αυτό θα μπορούν να χρησιμοποιήσουν παντού, από κατώτερα διοικητικά δικαστήρια έως και το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων.
Κλιματική κρίση και κοινωνικά εμπόδια
Το ζήτημα είναι βαθιά πολιτικό, συνδέεται με τις ανισότητες και τη δημοκρατία. Οι συγγραφείς επισημαίνουν ότι η αυταρχική δεξιά απαντά στα μεγάλα ερωτήματα της μετανάστευσης και των κλιματικών κρίσεων συνδυάζοντας πολιτικές απομόνωσης με υποσχέσεις διατήρησης της τρέχουσας κοινωνικής τάξης. Ωστόσο, αυτό δεν συνεπάγεται γενική απομόνωση ή πραγματικό κλείσιμο των συνόρων, αλλά μάλλον επιλεκτικό άνοιγμα και κλείσιμό τους.
Η φιλόσοφος Λία Ίπι, την οποία επικαλούνται, δίνει μια περιγραφή: «Τα σύνορα ήταν πάντα (και θα συνεχίσουν να είναι) ανοιχτά για ορισμένους και κλειστά για άλλους. Το ίδιο ισχύει και για τα εμπόδια στην ένταξη και τη συμμετοχή στα κοινά».
Δηλαδή, περιγράφει το αδιαμφισβήτητο γεγονός ότι τα σύνορα ήταν πάντα επιλεκτικά διαπερατά, με φίλτρα που βασίζονται κυρίως στις ταξικές διαφορές. Και αυτή επιλεκτική διαπερατότητα έχει ως αποτέλεσμα διαβαθμισμένα δικαιώματα και διαστρωματωμένη πρόσβαση σε παροχές κοινωνικής πρόνοιας για όσους κατοικούν σε μια περιοχή. Ορισμένες ομάδες λαμβάνουν πλήρη πολιτικά και κοινωνικά δικαιώματα, άλλες δεν έχουν καθόλου πρόσβαση στο νόμο και στις παροχές του κράτους πρόνοιας.
Ταξική διάσταση
Σύμφωνα με τη Λία Ίπι, στις συγκρούσεις μετασχηματισμού που συνοδεύουν την κλιμακούμενη κλιματική κρίση, αυτή η προοπτική καθίσταται απαραίτητη για να κεντράρει την ταξική διάσταση του ζητήματος. Τα κοινωνικά εμπόδια που σχετίζονται με τις τάξεις εντός της Ευρώπης πρέπει πρώτα να αντιμετωπιστούν κατά τη συζήτηση για τη μετανάστευση.
Μια ταξική προοπτική που αντιμετωπίζει τις συγκρούσεις κοινωνικο-οικολογικού μετασχηματισμού δεν μπορεί να αγνοήσει τη μετανάστευση. Όχι μόνο επειδή η αυταρχική δεξιά τοποθετεί τη μετανάστευση στο επίκεντρο των ρατσιστικών κινητοποιήσεών της, αλλά και επειδή η μετανάστευση συνδέει συστηματικά τις ανισότητες που απαιτούν λύσεις με κοινωνικο-οικολογικές διαστάσεις.
Παγκόσμια αλληλεγγύη
Το θέμα είναι και συνδικαλιστικό. Τα αιτήματα που διατυπώνονται θα πρέπει να περιλαμβάνουν μια προοπτική παγκόσμιας αλληλεγγύης. Όπως υπεράσπιση της διατήρησης των μέσων διαβίωσης παγκοσμίως, ώστε οι άνθρωποι να μην αναγκάζονται να εγκαταλείψουν τις χώρες καταγωγής τους. Αυτό περιλαμβάνει περισσότερα από την αλλαγή των πολιτικών, κοινωνικών και οικολογικών συνθηκών στις χώρες προέλευσης.
Και αυτός ο κοινωνικο-οικολογικός μετασχηματισμός πρέπει επομένως να προέρχεται από χώρες που ευθύνονται για την κλιματική κρίση, οι οποίες έχουν εξωτερικευμένες συνέπειες αλλού. Δηλαδή τις χώρες του ισχυρού παγκόσμιου βορρά. Πρέπει να εξαλειφθούν επίσης συνθήκες νεοαποικιακού χαρακτήρα.
Ασφαλώς, η ζημιά είναι ήδη μεγάλη. Ακόμα κι αν οι εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα σταματούσαν εν μια νυκτί παγκοσμίως, οι άνθρωποι θα έπρεπε να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους λόγω ξηρασιών, πλημμυρών και υπερθέρμανσης. Συνεπώς, το αίτημα για υπεράσπιση και επέκταση των δικαιωμάτων ασύλου είναι παρόν.
Ζήτημα δημοκρατίας
Ο κοινωνικο-οικολογικός μετασχηματισμός και η υπεράσπιση των δικαιωμάτων των προσφύγων προϋποθέτει πάντως την επέκταση της δημοκρατίας. Αντιμέτωποι με τον παγκόσμιο αυταρχισμό και τα φασιστικά κινήματα, η ίδια η δημοκρατία απειλείται. Οι τρέχουσες δημοκρατικές κρίσεις συνυφαίνονται άρρηκτα με τις οικολογικές κρίσεις, επιδεινώνοντας αμοιβαία η μία την άλλη. Η επιλογή που έχουμε μπροστά μας δεν είναι αν θα συμβεί κλιματική μετανάστευση —ήδη συμβαίνει. Η επιλογή είναι αν θα απαντήσουμε με την ανέγερση τειχών ή με απαιτήσεις δικαιοσύνης, με φόβο ή αλληλεγγύη, σημειώνουν οι Λάου και Πιχλ. Αυτή η επιλογή θα καθορίσει όχι μόνο τη μοίρα των κλιματικών προσφύγων αλλά και την ίδια την επιβίωση της δημοκρατίας.
Πηγή: in.gr
