Η θλιβερή εικόνα με τα νεκρά πλατάνια στο Παραλίμνιο στα Ιωάννινα, είναι ένα μόνο καρέ, από τα πολλά παρόμοια που συναντώνται πια σχεδόν σε όλη τη χώρα.
Το θέμα έχει γίνει ευρέως γνωστό τα τελευταία χρόνια: η ασθένεια που οφείλεται στον ασκομύκητα Ceratocystis platani και ο οποίος προσβάλει δέντρα του γένους Platanus, ανεξαρτήτως μεγέθους και ηλικίας, δεν έχει ακόμα θεραπεία. Εαν ένα δένδρο προσβληθεί από μεταχρωματικό έλκος, δεν υπάρχει τρόπος διάσωσης του. To μεταχρωματικό έλκος έχει λάβει τεράστιες διαστάσεις στην ηπειρωτική Ελλάδα.
Η ιστορία του είναι πολύ παλιά. Το αυτόχθον αυτό είδος ασκομύκητα ξεκίνησε την καταστροφική πορεία του από τη Βόρεια Αμερική. Στη διάρκεια του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου, το ξύλο μολυσμένων πλατάνων από τον Καναδά, χρησιμοποιήθηκε για τη δημιουργία κιβωτίων. Τα «μολυσμένα» κιβώτια έφτασαν στην Ευρώπη. Στη συνέχεια πριονίστηκαν. Με τα ίδια πριόνια, κλαδεύτηκαν πλατάνια.
Πλατάνια με μεταχρωματικό έλκος στη Ναύπακτο
«Η αρχή του εφιάλτη πηγαίνει 80 ολόκληρα χρόνια πίσω και οριστική λύση δεν έχει ακόμα βρεθεί» σημειώνει μιλώντας στο in, η Νικολέτα Γ. Σουλιώτη, δασοπόνος MSc-ειδική επιστήμονας στο Ινστιτούτο Μεσογειακών Δασικών Οικοσυστημάτων, η οποία ερευνά το συγκεκριμένο παθογόνο εδώ και 20 χρόνια.
Το πρόβλημα είναι πανευρωπαϊκό. «Πέρυσι ήμουν στη Μασσαλία, από τα πρώτα μέρη στην Ευρώπη, μαζί με τη Νάπολη, όπου πρωτοεντοπίστηκε η ασθένεια στην Ευρώπη. Είδα σταθμούς συκέντρωσης με πολύ μεγάλους όγκους υλοτομημένων, νεκρών πλατανιών. Και σκεφτείτε στην Ευρώπη, σε πολλές περιοχές, έχουμε να κάνουμε με φυτεύσεις υβρίδιων πλατάνων, όχι με φυσικά πλατάνια, όπως στην Ελλάδα. Η θέση τους δηλαδή έκει, σε πολλές περιπτώσεις είναι από την αρχή ρυθμισμένη. Ακόμα και έτσι, το παθογόνο κερδίζει διαρκώς έδαφος».
Η ραγδαία εξάπλωση στην Ελλάδα μέσα από τα μεγάλα έργα υποδομών
Οι πρώτες προσβολές στην Ελλάδα εντοπίζονται στην περιοχή της Πελοποννήσου, ανάμεσα σε Μεσσηνία και Ηλεία, το 2003. Οπως όλα δείχνουν, η μετάδοση του μύκητα έγινε με μολισμένα, από τον μύκητα, μηχανήματα έργου και εργαλεία. Τα σπόρια του μύκητα μπορούν να παραμένουν ζωντανά για πολλές ημέρες στα εργαλεία και στα πριονίδια.
«Είμαστε στο 2000, στη δεκαετία κατασκευής μεγάλων υποδομών: Εγνατία Οδός, Ιονία Οδός, σημαντικά έργα σε όλη τη χώρα» σημειώνει η κ. Σουλιώτη και συνεχίζει: «Στην Ελλάδα, ένας κλασικός τρόπος για να παίρνουμε τα αδρανή υλικά που χρειαζόμαστε για τα έργα, είναι με αμμοληψίες γύρω από τα ποτάμια. Οπου τα εδάφη και τα δέντρα ήταν μολυσμένα και περνούσαν από εκεί τα μηχανήματα, έπαιρναν μαζί τους τον μύκητα. Ετσι, άρχισε να διασπείρεται σε ολόκληρη τη χώρα».
Είκοσι χρόνια μετά από το ξεκίνημα της ξέφρενης διάδοσης του μύκητα, τα πλατάνια πεθαίνουν, σχεδόν σε όλη σχεδόν τη χώρα, όπως λέει η κ. Σουλιώτη: «Πελοπόννησος, Θεσσαλία, Στερεά Ελλάδα, Εύβοια, Ηπειρος. Η μόλυνση έχει φτάσει 10 χιλιόμετρα από τα βορειότερα σύνορα μας, στην Αριδαία. Εχουμε χάσει πολύ σημαντικά οικοσυστήματα σε όλη τη χώρα. Η μόνη ελεύθερη περιοχή είναι από Θεσσαλονική μέχρι τα ανατολικά μας σύνορα στη Θράκη. Ο ποταμός Καλαμάς στη Θεσπρωτία έχει αδειάσει απο πλατάνια, ο ποταμός Λούρος το ίδιο, ο Πηνειός, ο Νηλέας, ο Σπερχειός.
Προσβολή στον Σπερχειό
Στον Σπερχειό χάσαμε το μεγαλύτερο πλατανόδασος της χώρας μας
Δυστυχώς, τη δεκαετία του 2000 δεν ελήφθησαν μέτρα, το πρόβλημα αγνοήθηκε».
Την ίδια στιγμή, είμαστε «περικυκλωμένοι». Το ιδιο παθογόνο επελαύνει σε Κωνσταντινούπολη και Αλβανία.
Προσβολή πλατανιών στη Μασσαλία
Τα συμπτώματα και η διάδοση στα υγιή πλατάνια
Ο μεταχρωματισμός του ξύλου, το αραιό χλωρωτικό φύλλωμα, η απόχρωση από ανοιχτό πράσινο ως κίτρινο, η μικροφυλλία (φύλλα μικρότερου μεγέθους του αναμενόμενου) και η παύση της βλάστησης του δέντρου είναι τα βασικά συμπτώματα του μεταχρωματικού έλκους.
Από τα προσβεβλημένα δέντρα, ο μύκητας φτάνει στα γειτονικά υγιή με πολλούς και διάφορους τρόπους: με την κοπή και την κλάδευση των δένδρων (πλήγωση), τη μεταφορά μολυσμένου χώματος, κομματιών προσβεβλημένου ξύλου, ακόμα και πριονιδιών.
Εξάπλωση του μεταχρωματικού έλκους στον ελλαδικό χώρο. Οπως φαίνεται στο χάρτη, η ασθένεια έχει λάβει τεράστιες διαστάσεις στην ηπειρωτική Ελλάδα.«Καθαρές» περιοχές παραμένουν η Κεντρική και Ανατολική Μακεδονιά και τα νησιά. Από πτυχιακή εργασία με τίτλο «Επιδημιολογική εκτίμηση της νόσου του μεταχρωματικού έλκους που προσβάλλει τον Ανατολικό πλάτανο», Μπουλαλά Αγγελική, Εργαστήριο Οικολογίας, τμήμα Βιολογικών Εφαρμογών και Τεχνολογιών, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων (2024)
«Ειδικά,η υπόγεια μετάδοση του μύκητα διαμέσου του ριζικού συστήματος προκαλεί ένα ντόμινο μολύνσεων και νεκρώσεων» σημειώνει η κ. Σουλιώτη.
Μετάδοδη υπάρχει ακόμα μέσω του νερού, κυρίως σε παραποτάμια οικοσυστήματα, ενώ υπάρχει και η διάδοση μέσω εντόμων φορέων (π.χ. σκαθάρια), αλλά σε μικρές αποστάσεις.
Το 90% των προσβολών σε νέες θέσεις συνδέεται με την ανθρώπινη δραστηριότητα.
Στην πραγματικότητα είναι εκατοντάδες οι ακούσιοι τρόποι μεταφοράς του μύκητα από ένα σημείο σε ένα άλλο. «Ας πούμε ότι κάποιος βάζει ένα καρφί σε ένα πλατάνι, ή ότι ένας κατασκηνώτης στήνει τη σκηνή του στο χώμα μιας περιοχής με μολυσμένα πλατάνια. Το καρφί και οι πάσσαλοι θα μεταφέρουν τον μυκήτα στην επόμενη στάση που θα κάνει ο συγκεκριμένος άνθρωπος. Τόσο τρομαχτικό είναι» περιγράφει η κ. Σουλιώτη.
Οπως εξηγεί, το πιο βασικό πρόβλημα είναι ότι ο μύκητας επιβιώνει στο έδαφος τουλάχιστον για 10 χρόνια. Αρα, αν υπάρχει κάπου μια προσβολή, απαγορεύεται να ξαναφυτευτούν στο εν λόγω σημείο, πλατάνια.
Η Νικολέτα Σουλιώτη
Τα πλατάνια στα Ιωάννινα
Στα Ιωάννινα οι πρώτες εστίες της ασθένειας στα πλατάνια εντοπίστηκαν το 2020. Πιθανότατα, η μετάδοση να έγινε μια δεκαετία νωρίτερα, το 2010, λόγω της χρήσης μηχανημάτων από τη Μεσσηνία, σε έργα στην Εγνατία Οδό.
Ακολούθησε δευτερογενής εξάπλωση, από τις πρώτες εστίες, κατά μήκος των κύριων οδικών αξόνων με μηχανήματα καθαρισμού παρόδιας βλάστησης και στο τέλος έγινε μεταπήδηση σε παρόχθια συστήματα με μεγάλη επισκεψιμότητα.
Σήμερα, η πιο χαρακτηριστική εικόνα προσβολής πλατανιών από μεταχρωματικό έλκος είναι η παραλίμνια δεντροστοιχία της πόλης των Ιωαννίνων, ένα αναπόσπαστο κομμάτι του τοπίου της περιοχής.
Περίπου 300 πλατάνια εντός δικτύου NATURA 2000 νεκρώθηκαν λόγω του μύκητα. Το αισιόδοξο σενάριο θέλει μέχρι το 2050, το μεταχρωματικό έλκος να έχει μεταδοθεί σε όλα τα πλατάνια των Ιωαννίνων. Στο απαισιόδοξο σενάριο, αυτό θα έχει συμβεί μέχρι το 2030.
Πλατάνια με μεταχρωματικό έλκος στον Βοϊδομάτη
Η φιλόδοξη λύση με εργαλείο την επιστήμη της Συνθετικής Βιολογίας
Σοκαρισμένοι με την παραπάνω βάρβαρη εικόνα, και τη μαζική κοπή πλατανιών στο Παραλήμνιο και το Νησί των Ιαννίνων, δραστήριοι φοιτητές στο Πανεπιστήμιο της πόλης αποφάσισαν να αναλάβουν δράση, με όπλο την επιστήμη τους, τη Συνθετική Βιολογία.
Η iGEM Ioannina είναι μια φοιτητική, δεκαεξαμελής, διεπιστημονική ομάδα του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων η οποία αναπτύσσει καινοτόμες λύσεις στη βιοϊατρική, το περιβάλλον και τη βιοτεχνολογία, συμμετέχοντας στον διεθνή διαγωνισμό iGEM.
Το iGEM είναι ένας διεθνής διαγωνισμός Συνθετικής Βιολογίας που ξεκίνησε το 2003 στο MIT. Συμμετέχουν φοιτητικές ομάδες από όλο τον κόσμο, οι οποίες αναπτύσσουν καινοτόμες λύσεις και παρουσιάζουν το έργο τους στο Grand Jamboree.
Η παραλίμνια περιοχή της πόλης των Ιωαννίνων κατά μήκος της οποίας φύονται καλλωπιστικά πλατάνια. Τα πλατάνια βρίσκονται δίπλα από τη λίμνη Παμβώτιδα και καλύπτουν κατά μήκος μια μεγάλη διαδρομή από την περιοχή της Ανατολής μέχρι την περιοχή του Περάματος. Από πτυχιακή εργασία με τίτλο «Επιδημιολογική εκτίμηση της νόσου του μεταχρωματικού έλκους που προσβάλλει τον Ανατολικό πλάτανο», Μπουλαλά Αγγελική, Εργαστήριο Οικολογίας, τμήμα Βιολογικών Εφαρμογών και Τεχνολογιών, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων (2024).
Η iGEM IΟΑΝΝΙΝΑ ιδρύθηκε το 2020 και από τότε έχει διαγράψει ανοδική πορεία, λαμβάνοντας σημαντικές διακρίσεις σε παγκόσμιο επίπεδο. Το 2024, κατέκτησε το χρυσό μετάλλιο και τρεις υποψηφιότητες για βραβεία ειδικής κατηγορίας με το project ATROPOS, το οποίο είχε σκοπό την ανάπτυξη μιας καινοτόμου βιοτεχνολογικής λύσης για την αντιμετώπιση της εγκεφαλίτιδας που προκαλείται από τον ιό του Δυτικού Νείλου (WNV).
Η ομαδική φωτογραφία των μελών της iGEM Ioannina 2025
Μιλώντας για την ουσία της πρότασης τους, μέλη της ομάδας μας είπαν τα εξής:
«Στη Συνθετική Βιολογία αξιοποιούμε προυπάρχονα βιολογικά συστήματα για να τους δώσουμε νέες ιδιότητες. Σαν να αλλάζουμε τις εργοστασιακές τους ρυθμίσεις. Το σύστημα που δουλεύουμε στο εργαστήριο για το μεταχρωματικό έλκος είναι σαν ένα μοριακό ψαλίδι, που φέρει 2 γονίδια μοναδικά για τον μύκητα. Ο νανοφορέας που θα χορηγείται με την μορφή ένεσης στο δέντρο, θα φέρει αυτό το ψαλίδι. Δεν θα καταστρέφεται το DNA του μύκητα. Το ψαλίδι θα αποδομεί το μεταγράφημα- mRNA».
Σε αυτή τη φάση, τα μέλη της ομάδας προσπαθούν να ελέγξουν μοριακά, ότι το σύστημα τους λειτουργεί. Μέχρι τις 8 Οκτωβρίου, η ομάδα θα έχει ολοκληρώσει τα πειράματα στο εργαστήριο. Στα τέλη του ίδιου μήνα θα παρουσιάσει την πρόταση της στο διαγωνισμό στο Παρίσι.
Σημειώνεται πως η Περιφέρεια Ηπείρου στηρίζει ενεργά αυτήν την προσπάθεια, χρηματοδοτώντας με 20.000 ευρώ την πιλοτική εφαρμογή της καινοτόμου θεραπείας, η οποία αναπτύσσεται από το Τμήμα Βιολογικών Εφαρμογών του Πανεπιστημίου.
Πως αντιμετωπίζουμε την κατάσταση μέχρι στιγμής
Δεδομένου ότι η παραπάνω ιδέα έχει ακόμα μέλλον για να μεταμορφωθεί απο εφαρμογή στο εργαστήριο σε εργαλείο αντιμετώπισης στο πεδίο, η κ. Σουλιώτη λέει πως ο τρόπος που αντιμετωπίζουμε για την ώρα το μεταχρωματικό έλκος στα πλατάνια, πρέπει να εναντικοποιηθεί.
Η ίδια εξηγεί τη διαδικασία που ακολουθείται: «Αυτό που κάνουμε είναι να δημιουργούμε μια ουδέτερη ζώνη- ζώνη καραντίνας αφαιρώντας τα πρώτα γειτονικά σε έναν άρρωστο πλάτανο, δέντρα. Τα γειτονικά πλατάνια θανατώνονται ελεγχόμενα με ζιζανιοκτόνο. Αν το πρόβλημα εντοπιστεί νωρίς, οι πιθανότητες ανακοπής της μετάδοσης είναι πολύ καλές».
Επέμβαση νέκρωσης με ζιζανιοκτόνο
Ομως σύμφωνα με την κ. Σουλιώτη, εκτός από τη βελτίωση που χρειάζεται στο κομμάτι της ενημέρωσης του κοινού, τα βαριά υποστελεχωμένα δασαρχεία ειδικά σε νότια και κεντρική Ελλάδα, δυσκολεύουν στην ανάσχεση της εξάπλωσης της ασθένειας. «Δεν πάσχουμε στη νομοθεσία, στην εφαρμογή πάσχουμε» υπογραμμίζει η κ. Σουλιώτη.
Σημειώνεται πως τον Απρίλιο του 2023, εκδόθηκε ένας νέος κανονισμός με μέτρα για την εξάλειψη του παθόγονου. Πια, οποιοσδήποτε θέλει να κάνει ένα έργο σε χερσαίο χώρο της χώρας, είτε ιδιώτης, είτε εργολάβος, πρέπει να πάρει άδεια απο τη δασική υπηρεσία της περιοχής. Κλιμάκιο της δασικής υπηρεσίας πρέπει να ελέγξει αν η περιοχή είναι ελεύθερη από το παθογόνο. Αν η περιοχή είναι «καθαρή», την αδειοδότηση συνοδεύει ο σαφέστατος όρος να γίνει απολύμανση, η οποία θα πρέπει να αποδειχτεί, όλων των μέσων που θα εμπλακούν στο έργο- σκαπτικά μηχανήματα, αλυσοπρίονα κ.ο.κ.
Κεντρική φωτογραφία: Απομάκρυνση με γερανό, προσβεβλημένου πλατάνου στα Καλάβρυτα | φωτογραφία: Νικολέτα Γ. Σουλιώτη
Πηγή: in.gr
