Πώς η Βραζιλία δίνει μαθήματα δημοκρατικής ωριμότητας στις ΗΠΑ;

Φανταστείτε μια χώρα όπου ένας πολωτικός πρόεδρος έχασε την προσπάθεια του για επανεκλογή και αρνήθηκε να αποδεχτεί το αποτέλεσμα. Ο Ζαΐρ Μπολσονάρο δήλωσε ότι οι εκλογές στην Βραζιλία ήταν στημένες και χρησιμοποίησε τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης για να παροτρύνει τους υποστηρικτές του να εξεγερθούν. Αυτοί το έκαναν κατά χιλιάδες, επιτιθέμενοι σε κυβερνητικά κτίρια.

Στη συνέχεια, η εξέγερση απέτυχε, ο πρώην πρόεδρος αντιμετώπισε ποινική έρευνα και οι εισαγγελείς τον έβαλαν σε δίκη για συνωμοσία, με σκοπό την πραγματοποίηση πραξικοπήματος.

Αυτό ακούγεται σαν φαντασίωση της αμερικανικής αριστεράς, θα έλεγαν ορισμένοι – και πρωτίστως, Ρεπουμπλικανοί σαν τον Ντόναλντ Τραμπ. Στην άλλη μεγάλη δημοκρατία του ημισφαιρίου, όμως, είναι πραγματικότητα.

Η δίκη Μπολσονάρο και η περίπτωση Τραμπ

Στις 2 Σεπτεμβρίου θα ξεκινήσει η δίκη του Ζαΐρ Μπολσονάρο, πρώην προέδρου της Βραζιλίας και «Τραμπ των τροπικών», στο Ομοσπονδιακό Ανώτατο Δικαστήριο. Τα στοιχεία μοιάζουν με αναδρομή στο ταραχώδες παρελθόν της Βραζιλίας. Ένας πρώην «τετράστερος» στρατηγός σχεδίασε να ανατρέψει το αποτέλεσμα των εκλογών, ενώ δολοφόνοι σχεδίαζαν να δολοφονήσουν τον πραγματικό νικητή. Όπως εξηγεί η έρευνα του Economist για τη συνωμοσία, το πραξικόπημα απέτυχε λόγω ανικανότητας και όχι λόγω πρόθεσης.

Ο Μπολσονάρο και οι συνεργάτες του είναι πιθανό να κριθούν ένοχοι. Αυτό καθιστά την Βραζιλία ένα δοκιμαστικό πεδίο για το πώς οι χώρες ανακάμπτουν από τον «πυρετό» του λαϊκισμού.

Στην Πολωνία, δύο χρόνια μετά την απώλεια της εξουσίας από το κόμμα «Νόμος και Δικαιοσύνη» (PiS), μια συμμαχία με ηγέτη τον κεντρώο Ντόναλντ Τουσκ, περιορίζεται από τον νέο πρόεδρο του PiS. Στη Βρετανία, το Brexit είναι πλέον αντιδημοφιλές, αλλά ο Νάιτζελ Φάρατζ, ο ακροδεξιός πολιτικός που το ενέπνευσε, προηγείται στις δημοσκοπήσεις. Ακόμη και η επίθεση της Χαμάς στις 7 Οκτωβρίου 2023 δεν κατάφερε να βγάλει το Ισραήλ από τις διαιρέσεις του.

Ωστόσο, η πιο εντυπωσιακή σύγκριση της Βραζιλίας είναι με τις Ηνωμένες Πολιτείες. Οι δύο χώρες φαίνεται να ανταλλάσσουν θέσεις. Η Αμερική γίνεται όλο και πιο διεφθαρμένη, προστατευτική και αυταρχική, με τον Ντόναλντ Τραμπ να παρεμβαίνει αυτή την εβδομάδα στην Ομοσπονδιακή Τράπεζα και να απειλεί τις πόλεις που ελέγχονται από τους Δημοκρατικούς. Αντίθετα, ακόμη και όταν η κυβέρνηση Τραμπ τιμωρεί την Βραζιλία για τη δίωξη του Μπολσονάρο, εκείνη είναι αποφασισμένη να προστατεύσει και να ενισχύσει τη δημοκρατία της.

Οι Βραζιλιάνοι – αντίθετα από τους Αμερικανούς – δεν ξεχνούν

Ένας από τους λόγους για τους οποίους η Βραζιλία υπόσχεται να είναι διαφορετική από άλλες είναι ότι η μνήμη της δικτατορίας είναι ακόμα νωπή. Η δημοκρατία αποκαταστάθηκε το 1988. Το Ανώτατο Δικαστήριο, που διαμορφώθηκε από το «σύνταγμα των πολιτών» που θεσπίστηκε εκείνη την εποχή, εξακολουθεί να θεωρεί τον εαυτό του ως προπύργιο κατά του αυταρχισμού.

Επιπλέον, οι περισσότεροι Βραζιλιάνοι έχουν τα μάτια ανοιχτά για το τι έκανε ο Μπολσονάρο. Η πλειοψηφία τους πιστεύει ότι προσπάθησε να οργανώσει πραξικόπημα για να παραμείνει στην εξουσία. Οι συντηρητικοί κυβερνήτες των πολιτειών που ανταγωνίζονται τον αριστερό πρόεδρο, Λουίς Ινάσιο Λούλα ντα Σίλβα, στις εκλογές του επόμενου έτους χρειάζονται τις ψήφους των υποστηρικτών του Μπολσονάρο για να κερδίσουν. Αλλά ακόμη και αυτοί επικρίνουν το πολιτικό του στυλ.

Αυτή η αναγνώριση έχει ανοίξει το δρόμο για μεταρρυθμίσεις. Όπως τονίζει ο Economist, οι περισσότεροι πολιτικοί της Βραζιλίας, τόσο της αριστεράς όσο και της δεξιάς, θέλουν να αφήσουν πίσω τους την τρέλα του Μπολσονάρο και τη ριζοσπαστική πόλωση. Από τους μεγαλοεπιχειρηματίες του Σάο Πάολο μέχρι τους πολιτικούς της Μπραζίλια, υπάρχει μια εκπληκτική ομοφωνία για ένα δύσκολο, αλλά επείγον, πρόγραμμα θεσμικών αλλαγών.

Ο ρόλος του ανώτατου δικαστηρίου της Βραζιλίας

Παραδόξως, ένα βασικό καθήκον είναι να περιοριστεί η εξουσία του ανώτατου δικαστηρίου, παρά τον ρόλο του ως θεματοφύλακα της δημοκρατίας της Βραζιλίας. Ως διαιτητής ενός συντάγματος που αριθμεί 65.000 λέξεις, το δικαστήριο εποπτεύει μια συγκλονιστική σειρά κανόνων, δικαιωμάτων και υποχρεώσεων, από τη φορολογική πολιτική έως τον πολιτισμό και τον αθλητισμό.

Ομάδες, από συνδικάτα έως πολιτικά κόμματα, μπορούν να υποβάλλουν υποθέσεις απευθείας. Μερικές φορές οι δικαστές κινούν οι ίδιοι υποθέσεις, συμπεριλαμβανομένης της διερεύνησης απειλών στο διαδίκτυο, κάποιες από τις οποίες στρέφονται κατά του ίδιου του δικαστηρίου, καθιστώντας το θύμα… εισαγγελέα και δικαστή.

Για να αντιμετωπιστεί ο φόρτος εργασίας των 114.000 αποφάσεων μόνο για το 2024, οι περισσότερες αποφάσεις λαμβάνονται από μεμονωμένους δικαστές. Είναι ευρέως αποδεκτό ότι οι μη εκλεγμένοι δικαστές που έχουν τόσο μεγάλη εξουσία μπορούν να διαβρώσουν την πολιτική, αλλά και να την σώσουν από πραξικοπήματα. Οι ίδιοι οι δικαστές, άλλωστε, αναγνωρίζουν την ανάγκη για αλλαγή.

Η χρόνια δημοσιονομική σπατάλη

Η αποκατάσταση του δικαστηρίου θα είναι δύσκολη, αλλά η εξουσία του είναι μόνο ένα μέρος του συνταγματικού φορτίου που φέρει η Βραζιλία. Η χώρα πάσχει επίσης από χρόνια δημοσιονομική σπατάλη, ιδίως από ανεξέλεγκτες φορολογικές απαλλαγές και αυτόματες αυξήσεις των δαπανών. Ορισμένες από αυτές κατοχυρώθηκαν στο σύνταγμα του 1988, για να περιορίσουν τους επίδοξους αυταρχικούς ηγέτες.

Ορισμένες είναι ευθύνη του Κογκρέσου της Βραζιλίας, το οποίο έχει αναλάβει τον έλεγχο του ομοσπονδιακού προϋπολογισμού και χρησιμοποιεί την επιρροή του για να χρηματοδοτήσει «αγαπημένα» του έργα. Το αποτέλεσμα είναι να εκτοπίζονται οι επενδύσεις και να αποδυναμώνεται η ανάπτυξη.

Το εμπόδιο που λέγεται «Τραμπ»

Θεωρητικά, αυτό δείχνει τον δρόμο προς τα εμπρός. Ο Μπολσονάρο πρέπει να δικαστεί για τα εγκλήματά του και να τιμωρηθεί αν κριθεί ένοχος. Το επόμενο έτος, οι εκλογές στην Βραζιλία θα πρέπει να διεξαχθούν με θέμα τις ευρύτερες μεταρρυθμίσεις.

Στην πράξη, τίποτα από όλα αυτά δεν θα είναι εύκολομ ωστόσο. Ένα εμπόδιο είναι ο Τραμπ. Κατηγόρησε το Ανώτατο Δικαστήριο της Βραζιλίας για «κυνήγι μαγισσών» εναντίον του φίλου του και στις αρχές Αυγούστου επέβαλε δασμούς 50% στα βραζιλιάνικα προϊόντα.

Η κυβέρνηση επέβαλε επίσης κυρώσεις Magnitsky – αποκλεισμός από το αμερικανικό χρηματοπιστωτικό σύστημα, που συνήθως στοχεύει σε παραβιάστες των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και κλεπτοκράτες – στον Alexandre de Moraes, τον δικαστή που ηγείται της υπόθεσης Μπολσονάρο. Άλλοι αξιωματούχοι και πολιτικοί ενδέχεται να ακολουθήσουν. Αυτό θυμίζει μια άσχημη εποχή του παρελθόντος, όταν οι Ηνωμένες Πολιτείες αποσταθεροποιούσαν συστηματικά τις χώρες της Λατινικής Αμερικής.

Ευτυχώς, η παρέμβαση του Τραμπ είναι πιθανό να έχει αντίθετα αποτελέσματα. Μόνο το 13% των εξαγωγών της Βραζιλίας προορίζεται για τις ΗΠΑ και αποτελείται κυρίως από εμπορεύματα, για τα οποία μπορούν να βρεθούν νέες αγορές. Η Αμερική έχει ήδη χορηγήσει πολυάριθμες εξαιρέσεις. Μέχρι στιγμής, οι επιθέσεις του Τραμπ έχουν μόνο ενισχύσει τη θέση του Λούλα στις δημοσκοπήσεις και του έχουν δώσει μια δικαιολογία για τυχόν κακές οικονομικές ειδήσεις πριν από τις επόμενες εκλογές, τον Οκτώβριο του 2026.

Ο ρόλος του δημοκρατικού ενήλικα του δυτικού  ημισφαιρίου μετακινήθηκε νότια

Τα εσωτερικά εμπόδια για τη μεταρρύθμιση είναι μεγαλύτερα, όμως. Ακόμη και αν οι ελίτ επιθυμούν την αλλαγή, η Βραζιλία παραμένει μια βαθιά διχασμένη χώρα. Ο Μπολσονάρο έχει φανατικούς υποστηρικτές που θα προκαλέσουν προβλήματα, ειδικά αν το δικαστήριο επιβάλει αυστηρή ποινή.

Η μεταρρύθμιση του ανώτατου δικαστηρίου και του συντάγματος απαιτεί από τις ομάδες να παραιτηθούν από την εξουσία για το κοινό καλό. Είναι φυσικό να προσκολλώνται σε ό,τι έχουν, έστω και μόνο επειδή δεν εμπιστεύονται τους εχθρούς τους. Όλοι θέλουν ανάπτυξη, αλλά για να την επιτύχουν, ορισμένοι θα πρέπει να παραιτηθούν από κάποια προνόμια.

Επομένως, οι εντάσεις θα είναι αναπόφευκτες. Ωστόσο, σε αντίθεση με τους ομολόγους τους στις Ηνωμένες Πολιτείες, πολλοί από τους κυρίαρχους πολιτικούς της Βραζιλίας, από όλα τα κόμματα, θέλουν να ακολουθήσουν τους κανόνες και να επιτύχουν πρόοδο μέσω των μεταρρυθμίσεων. Αυτά είναι τα χαρακτηριστικά της πολιτικής ωριμότητας. Τουλάχιστον προσωρινά, ο ρόλος του δημοκρατικού ενήλικα του δυτικού ημισφαιρίου έχει μετακινηθεί προς τα νότια.