Οι ημερομηνίες είναι ένας πολύτιμος οδηγός στον λαβύρινθο της Ιστορίας, δεν λένε όμως πάντα όλη την αλήθεια. Για κάποιους ερευνητές, ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος δεν ξεκίνησε την 1η Σεπτεμβρίου 1939 και δεν τερματίστηκε στις 8 Μαΐου 1945. Ο βρετανός ιστορικός Αντονι Μπίβορ, για παράδειγμα, θεωρεί πως ξεκίνησε το 1937 μαζί με τον Β’ Σινοϊαπωνικό Πόλεμο ενώ άλλοι συνάδελφοί του, όπως ο Ιαν Κέρσοου, εκτιμούν ότι διήρκεσε μέχρι το τέλος του ελληνικού Εμφυλίου, το 1949, ή της μαζικής εκδίωξης γερμανόφωνων, μεταξύ 1945 και 1948, που παρήγαγε 12 εκατομμύρια πρόσφυγες. Κάποιοι ιστορικοί θεωρούν τον Α’ και τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο κομμάτια της ίδιας σφοδρής σύρραξης. Το βέβαιο είναι πως η ιστορία της Ευρώπης είναι μια αλληλουχία αποφασιστικών στιγμών καθώς και προειδοποιήσεων που κανείς δεν ήθελε να ακούσει. Αν μας διδάσκει κάτι, είναι πως το παρελθόν μπορεί να ηττηθεί – αλλά και πόσο εύθραυστη είναι η ελευθερία.
Ακριβώς γι’ αυτόν τον λόγο, αν υπάρχει μια ημερομηνία στην οποία οι ιστορικοί επιστρέφουν εντατικά τα τελευταία χρόνια, αυτή είναι η 30ή Ιανουαρίου 1933, όταν ο Αδόλφος Χίτλερ ανήλθε στην εξουσία και, μέσα σε λίγους μήνες, οι Ναζί κατέστρεψαν τη Δημοκρατία της Βαϊμάρης. Με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, όλα τα ιστορικά δοκίμια προσπαθούν να απαντήσουν στο ίδιο ερώτημα: πώς μπόρεσε να συμβεί αυτό, πώς μπόρεσε μια από τις πιο καλλιεργημένες, πολιτισμένες, ακμάζουσες χώρες της Ευρώπης να πέσει, υπό το χειροκρότημα της πλειοψηφίας, στα χέρια ενός βάρβαρου, ρατσιστή και αντισημίτη τύραννου, ο οποίος θα κατέληγε υπεύθυνος για τον θάνατο εκατομμυρίων ανθρώπων;
Στο τελευταίο του βιβλίο, «Οι Ανεύθυνοι. Ποιος έφερε τον Χίτλερ στην εξουσία», ο Γάλλος Γιοάν Σαπουτό αναλύει τις οικονομικές και πολιτικές δυνάμεις που οδήγησαν τους Ναζί στην εξουσία και καθιστά σαφή την τεράστια συλλογική ευθύνη. Οπως σημειώνει όμως στην ισπανική «El Pais» ο Γκιγιέρμο Αλτάρες, ιδιαίτερα ανησυχητικό είναι και το κεφάλαιο που αφιερώνει σε αυτή την ημερομηνία ο Γερμανός Φόλκερ Ούλριχ στο δικό του τελευταίο βιβλίο, «Μοιραίες ώρες μιας δημοκρατίας. Η αναπόφευκτη αποτυχία της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης» – γιατί δείχνει την έλλειψη συναίσθησης πολλών από όσους ζούσαν εκείνη την εποχή, μεταξύ των οποίων και ορισμένοι Εβραίοι, οι οποίοι εμπιστεύτηκαν θεσμούς που αποδείχθηκαν ανίκανοι να χαλιναγωγήσουν την τυραννία. Κοιτάζοντας το παρόν, τις ΗΠΑ του Τραμπ, την Ουγγαρία του Ορμπαν, όλες τις χώρες που απειλούνται από την Ακροδεξιά, το παρελθόν ηχεί ιδιαίτερα δυσοίωνα.
Ομως η ιστορία της ηπείρου είναι επίσης γεμάτη από ημερομηνίες που στρέφουν το βλέμμα στο μέλλον. Κατ’ αρχάς, εκείνες τις ανοιξιάτικες ημέρες του 1945, όταν η ναζιστική Γερμανία ηττήθηκε. Τη χθεσινή Ημέρα της Ευρώπης, σε ανάμνηση της Διακήρυξης Σουμάν του 1950. Αναπόφευκτα σκέφτεται κανείς και τη νύχτα της 9ης προς 10η Νοεμβρίου 1989, όταν έπεσε το Τείχος του Βερολίνου, αν και στο βιβλίο του «Πατρίδες. Μια προσωπική ιστορία της Ευρώπης» (εκδ. Ψυχογιός), ο Τίμοθι Γκάρτον Ας προκρίνει αντ’ αυτής την 11η Μαρτίου 1985, όταν η ΕΣΣΔ εξέλεξε νέο ηγέτη, τον σχεδόν άγνωστο τότε Μιχαήλ Γκορμπατσόφ.
Κοιτάζοντας πίσω, διακρίνει κανείς και άλλες ημερομηνίες-κλειδιά στον μακρύ δρόμο προς τη δημοκρατία. Στο νέο βιβλίο της, «Από πού προερχόμαστε, τι μας ενώνει, τι μας χωρίζει», η Γαλλογερμανίδα Ζεραλντίν Σβαρτς ταξιδεύει πίσω στις 15 Ιουνίου 1215, «όταν μια ομάδα άγγλων βαρόνων κουρασμένη από τις καταχρήσεις του βασιλιά, ιδίως τις φορολογικές, κατέλαβε το Λονδίνο και ανάγκασε τον μονάρχη να υπογράψει τη Μάγκνα Κάρτα, η οποία περιόριζε τις εξουσίες του». Η Μάγκνα Κάρτα εγγυήθηκε για πρώτη φορά κάτι που ο Ντόναλντ Τραμπ παρακάμπτει σταθερά με τις απελάσεις μεταναστών: το habeas corpus. Υπάρχει φυσικά και η 14η Ιουλίου 1789, η ημέρα της πτώσης της Βαστίλης, ή η 18η Μαρτίου 1871, το ξέσπασμα ελευθερίας που ήταν η Παρισινή Κομμούνα και τόσες ακόμα ημερομηνίες, συλλογικές ή ιδιαίτερες σε κάθε χώρα, όπως η 24η Ιουλίου 1974για την Ελλάδα ή η 20ή Νοεμβρίου 1975, μέρα του θανάτου του Φράνκο, για την Ισπανία. Κληθείς να επιλέξει ένα βιβλίο που να συμβολίζει όλο αυτό το πηγαινέλα ανάμεσα στην Ευρώπη των ελευθεριών και την Ευρώπη των τυραννιών, την ελπίδα και τον τρόμο, ένα μέλλον επίφοβο και ένα παρελθόν γεμάτο μαθήματα που αρνούμαστε να πάρουμε, ο Τίμοθι Γκάρτον Ας διαλέγει ασυζητητί τον «Κόσμο του Χθες» του Στέφαν Τσβάιχ (εκδ. Printa), θυμίζοντας ένα χαρακτηριστικό του απόσπασμα: «Ποτέ δεν αγάπησα τόσο τον Παλιό μας Κόσμο όσο τα τελευταία χρόνια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, ποτέ δεν εμπιστεύτηκα τόσο την ενότητα της Ευρώπης, ποτέ δεν πίστεψα τόσο πολύ στο μέλλον της όσο εκείνη την εποχή». Στον Γκιγιέρμο Αλτάρες, όμως, ακόμη πιο επίκαιρα, «αυτό το φοβερό 2025», ακούγονται τα λόγια που είπε ο Αλμπέρ Καμί το 1957, παραλαμβάνοντας το Νομπέλ: «Κάθε γενιά, αναμφισβήτητα, θεωρεί τον εαυτό της προορισμένο να ξαναφτιάξει τον κόσμο. Η δική μου γνωρίζει πως δεν θα τον ξαναφτιάξει. Ισως όμως η αποστολή της να είναι δυσκολότερη: να εμποδίσει να καταστραφεί ο κόσμος».
Πηγή: tanea.gr
